Болаларга катталарга қараганда дам олиш ва куч тўплаш учун кўпроқ вақт керак. Бу болалар организмининг фаол ўсиши ва ривожланиши билан боғлиқ бўлиб, катта миқдорда энергия талаб қилади. Сифатли дам олишнинг етишмаслиги боланинг жисмоний ва руҳий соғлиғига, унинг ўқиш қобилиятига ва умумий ривожланишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Қуйида болалар учун сифатли дам олишнинг аҳамиятини батафсил кўриб чиқамиз:
Уйқу болаларнинг соғлом ривожланишида муҳим аҳамиятга эга. Фаол ўсиш ва жисмоний, ақлий етилиш даврида организмга куч тўплаш учун кўпроқ вақт керак бўлади. Тавсия этилган уйқу давомийлиги ёшга қараб ўзгаради:
Уйқунинг етишмаслиги болаларга бир неча сабаблар бўйича салбий таъсир кўрсатади:
- Ўсиш ва ривожланишга салбий таъсир. Уйқуда тўқималар ва органларнинг ривожланиши учун зарур бўлган ўсиш гормонлари ишлаб чиқилади.
- Иммунитетнинг сусайиши. Иммун тизими учун муҳим бўлган цитокинлар, оқсиллар кам ишлаб чиқарилади.
- Концентрация ва ўқув қобилиятининг ёмонлашиши. Болалар кам диққатли, паришонхотир бўлиб қолади, янги маълумотни ёмон ўзлаштирадилар.
- Асорият ва эмоционал барқарорликнинг бузилиши. Кайфият ўзгаришлари, ғазабланишлар, қасдқилувчилик юзага келади.
- Кун давомида ортиқча чарчаш ва фаолиятнинг камайиши. Болалар жисмоний ва ақлий жиҳатдан тезроқ чарчайди.
Тўлиқ дам олиш ва куч тўплаш учун нафақат тавсия этилган уйқу давомийлигига риоя қилиш, балки қулай шарт-шароитлар яратиш ҳам муҳим – қулай муҳит, уйқу ва уйғониш режими. Соғлом уйқу болаларга фаол ва серғайрат бўлишга, юкламаларни осон енгиб ўтишга ёрдам беради.
Фаол дам олиш, ўйинлар ва ижодий фаолият болаларнинг когнитив қобилиятларини ривожлантиришда катта аҳамиятга эга. Ўйин орқали болалар атроф-муҳитни ўрганадилар, одамлар ва буюмлар билан ўзаро алоқа қилишни ўрганадилар, тасаввур ва фантазияни ривожлантирадилар. Айнан ўйин ва ижод жараёнида таҳлил, синтез, умумлаштириш, абстрактлаштириш каби муҳим фикрлаш маҳорати шаклланади.
Ролли ўйинлар ижтимоий кўникмалар ва эмоционал интеллектни ривожлантиришга ёрдам беради, болаларга бошқа одамларнинг ҳис-туйғулари ва хулқ-атвор сабабларини яхшироқ тушунишга ёрдам беради. Жамоавий ўйинлар жамоада ишлаш, келишиш, уступка қилиш ва мувозанат топишни ўргатади. Рисм чизиш, ҳайкалча ясаш, конструктор билан ишлаш каби ижодий фаолият майда моторикани, кўриш-ҳудудий идрокни, ишлаб чиқарувчанлик ва креатив фикрлашни ривожлантиради. Логика ва диққатни ўргатувчи ўйинлар диққатни жамлаш қобилиятини, кузатувчанликни машқ қилади.
Фаол дам олишнинг турли хиллари когнитив ривожланишни мураккаб шаклда рағбатлантиради, барча анализаторларни – кўриш, эшитиш, сезиш, ҳид билишни ишга солади. Боланинг эрта ёшдан ўйин фаолиятига кўпроқ жалб қилиниши унинг интеллектуал қобилиятларининг уйғун ривожланишини таъминлайди. Шунинг учун ота-оналар болаларга ижод, ўйин ва ўзини ифода этиш учун шароит яратишлари жуда муҳим.
Дам олиш пайтидаги фаол жисмоний ҳаракатлар боланинг уйғун жисмоний ривожланиши учун бебаҳо аҳамиятга эга. Янги ҳавода ўтказиладиган ҳаракатли ўйинлар, спорт машғулотлари суяк-мускул тизими, юрак-қон томир, нафас олиш ва бошқа тизимларни мустаҳкамлайди. Фаол ҳаёт тарзини олиб борадиган болалар камроқ касалланадилар, яхши иштаҳа ва қаттиқ уйқуга эга бўладилар.
Югуриш, сакраш, велосипедда ҳайдаш, роликларда ёки чанғида сўзиш давомида ҳаракатларнинг мувофиқлаштирилиши, вестибуляр аппарат, эпчиллик ва чидамлилик ривожланади. Футбол, баскетбол, волейбол каби спорт ўйинлари болаларга жамоада ишлашни, мақсад қўйишни ва уларга эришишни ўргатади. Сузиш бутун тана учун ажойиб машқдир.
Жисмоний соғлиқни мустаҳкамлашдан ташқари, янги ҳавода фаол ўйинлар ҳушёр, жўшқин кайфиятни яратишга ёрдам беради, организмни чидамли қилади, стрессга чидамлиликни оширади. Болалар энергия, жўшқинлик билан тўлади, қон айланиши ва моддалар алмашинуви яхшиланади. Тўп, ҳалқа, сакраш ариқчалари билан ўйинлар эпчилликни, кўзболаётганлигни ривожлантиради.
Болаларни жисмоний фаолликка эрта ёшдан ўргатиш муҳим. Бу фойдали одатларни шакллантиради, болани янада чидамли ва келажакдаги юкламаларга тайёр қилади. Тўлиқ фаол дам олиш соғлиқнинг, яхши жисмоний ривожланишнинг ва уйғун ўсишнинг кафолатидир.
Сифатли дам олиш болаларнинг эмоционал фаровонлигининг ажралмас қисми ҳисобланади. Ўқиш, тўгараклар ва секцияларга бориш жараёнида болалар катта ақлий ва жисмоний юкламаларга дуч келадилар, стресс ва зўриқишни йиғадилар. Тўлиқ дам олиш уларга дам олишга, тўпланган зўриқишни олиб ташлашга, ижобий ҳис-туйғулар билан тўлдиришга имкон беради.
Ёнғинларда, спорт билан шуғулланишда, ижодий машғулотларда ўйинлар болаларга хурсандчилик, қониқиш ҳиссини келтиради, ташвиш ва асабийликни камайтиришга ёрдам беради. Дўстлар ва оила билан биргаликдаги фаол дам олиш болаларнинг ўзини ўзи баҳолашини, ҳимоя ва мансублик ҳиссини мустаҳкамлайди. Ижобий гуруҳли ўзаро алоқалар ижтимоий кўникмаларни, ҳамдардликни ривожлантиради, низоларни ҳал қилишни ўргатади.
Севимли машғулотлар ва хоббилар учун бўш вақт болага ўз ижодий салоҳиятини амалга ошириш, янги таассуротлар олиш ва кичик ғалабаларга эришиш имконини беради. Муваффақият ҳисси, кашфиёт ва яратиш хурсандчилиги эмоционал соҳани ижобий тарзда шакллантириб, ижобий ўзини ўзи баҳолашни ва ишончни оширади.
Оқилона ташкил этилган бўш вақт фаол дам олиш, ўйинлар ва ижодий фаолиятнинг уйғун аралашмасини таъминлайди. Боланинг шахсий ривожланишига мусбат таъсир кўрсатиб, психик саломатликни мустаҳкамлайди, стрессга чидамлиликни оширади ва келажакда ҳаётнинг қийинчиликларига қарши тура олиш қобилиятини оширади. Сифатли дам олиш эмоционал ёниш, апатия ва депрессия ҳолатларининг самарали олдини олади.
Хулоса қилиб айтганда, болалар учун тўлиқ ва турли хил дам олишни ташкил этиш уларнинг жисмоний, интеллектуал, эмоционал ва ижтимоий ривожланишининг калитидир.
Фаол ўйинлар, спорт машғулотлари соғлиқни мустаҳкамлайди, чидамлиликни оширади ва ҳаракатларнинг мувофиқлаштирилишини яхшилайди. Ижодий машғулотлар креативлик, тасаввур ва майда моторикани рағбатлантиради. Жамоавий дам олиш ижтимоий кўникмаларни ривожлантиришга, жамоада ишлаш қобилиятини яхшилашга ёрдам беради. Эркин ўйин ва ўзини ифода этиш учун имкониятлар эмоционал фаровонликни таъминлайди ва ижобий кайфият яратади.
Сифатли дам олиш болаларга кундалик ташвишлардан чалғишга, стресс ва зўриқишни олиб ташлашга, янги ютуқлар учун куч тўплашга ёрдам беради. Бу шахснинг уйғун ривожланишини таъминлайдиган, психик ва жисмоний соғлиқни мустаҳкамлайдиган ресурсдир.
Айнан ўқиш ва машғулотлардан бўш вақтда болалар ўз табиий салоҳиятини амалга ошириш, истеъдодлари ва қобилиятларини очиш имкониятига эга бўладилар. Шунинг учун ота-оналарга болаларнинг қизиқишлари ва эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда, уларнинг ҳар бир ўсиш босқичида қизиқарли, ривожлантирувчи ва хавфсиз бўш вақтни таъминлаш учун шароит яратиш жуда муҳим.
